imparatorluğun en uzun yüzyılı...

İLBER ORTAYLI

İMPARATORLUĞUN EN UZUN YÜZYILI / TARİH / HİL Y./ 1987 / 236 sayfa

Osmanlı’da Batılılaşma akımları 18. yüzyıldan beri vardır. Avrupa Aydınlanma Çağına koşut, özellikle imparatorluk başkentinde Dimitri Cantimir öncülüğünde bir grubun organizasyonuyla az sayıda da olsa bir çaba vardır. Bu çabalar Tanzimat Fermanıyla birlikte gelişen olaylar izleyecek, Osmanlı İmparatorluğunun yıkılışı ve Türkiye’nin kuruluşuyla sonlanacaktır. Tüm süreçte Batılılaşma kavramı tartışmaların odağında olacaktır.  

İlber Hoca kitabında Osmanlı’nın en zor günlerini, o tarihte yaşanan gelişmeleri akıcı bir üslupla, tarihi kitaplardan hoşlanmayanların dahi dikkatini çekecek sadelikte aktarmakta.

Kitap içinde bizi ilgilendiren birçok önemli nokta olduğu için geniş bir özetle kitabı değerlendirmeye çalışacağız.

***

Osmanlı insanı 18. yüzyıldan beri bulunduğu mekânı ve zaman çizgisini başka bilinçle görmeye, dünya tarihini ve coğrafyasını tanımaya başladı. 18. yüzyılın Osmanlı okuryazarları arasında artık bir tür aydın zümre doğmuştu. Sf:13

18. yüzyılda bu aydın zümrenin ortaya koyduğu, tartışmaya açtığı “Batılılaşma” kavramı II. Meşrutiyet’ten günümüze kadar tartışılmaktadır. Bu konu tarihçilerin, aydınların, yarı aydınların kafalarında, kendi tanımını yaptığı bir konudur. İnsanlar istediği şekilde, siyasiler ise kendi ideolojilerine göre konuyu çekip çevirmekte ve malzeme yapmaktadırlar. Batı yalnızca Hıristiyanların oluşturduğu bir din birliği midir, dil birliği midir? Yoksa ortak yaşanan bir tarih ve kurumlar çerçevesinde şekillenmiş bir uygarlık mıdır?

Batı uygarlığı denen bir uygarlık var; değişik dil konuşan, aynı kıta ve hatta aynı kıta üstünde değişik iklimlerde yaşayan bu grupların ortak başat özellikleri var. Sf:15

Osmanlı kendi topraklarına Dar’ul İslam yabancı topraklara ise Dar’ul harb derdi. Kendi topraklarında yaşayan yabancılara ise Zımmi denirdi. Zımmiler ehl-i kitaptır, yani Hz. İbrahim’in öğretisinden kaynaklanan dinlerden birine mensup olmalıdırlar. Sf:17 Zımmiler arasına tanımlayamadıkları zümreleri de katmışlardır. Örneğin, Zerdüştiler, yine Harran’daki Sabian (Sabiyyun) cemaati gibi. Sabian’lar yıldızlara tapınan astrolojik bir dinin üyeleridir…

Düşünürler Dar’ul İslam içinde yaşanan uygarlığı bir İslam Medeniyeti olarak değerlendirmez. Kaadi Ahmed el Andalusi’ye göre medeniyeti yaratan kavimler şunlardır: Arablar, Hindliler, İranlılar, Kaldaniler, İbraniler, Yunanlılar, Mısırlılar, Romalılar (Batı Roma ve Bizans), Türkler ve Çinliler. Batı toplumları da, kendi dinlerini öne çıkararak benzer uygarlıkları medeniyetin temsilcileri olarak öne çıkaracaktır.

Osmanlı topraklarında Batılaşma hamleleri aslında adı konulmadan başlamıştır. Özellikle Osmanlı Rumları daha en başından Batı ile ilişkiye geçerek, İonya adalarında kurdukları okullarda Eski Yunanca, Latince ve Batı dillerinde eğitim vermekteydi. Öğrenciler Batı’ya gönderilerek daha nitelikli eğitim almaları sağlanıyordu.

Hali vakti yerinde olan Yunanlı, çocuğunu orada okuturdu. Yunanlılar Avrupa dünyasına gidip gelen, yerleşip yaşayan bir gruptu. Fenerli Rum aristokrasisi batı kültürüne açıktı. Sf:19

Cevdet Paşa’yla birlikte Osmanlı’da Batılılaşma hamlelerini bir program dâhilinde değerlendirecektir. İlber Hoca Osmanlı’nın Batılılaşma hamlelerinin dışarıdan gelen baskılarla olmadığını, bu konuda yapılan yorumların yetersiz belgelerle yapıldığını belirtmektedir…

19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı düşünürü bu gelişmelerin sonucu olarak; daha demokrat ve özgür bir rejim istemektedir; aile ve toplum hayatı, eğitim ve yönetimde daha özgür, daha katılmacı hedefleri vardır. Batı toplumunun kurumları ve yaşamı bu düşünürleri etkilemiştir. Sf:20

1839 yılı Kasım ayında Gülhane’de okunan Hatt-ı Hümayun çağın getirdiği bir zorunluluktur. Sırp ve Yunan ayaklanmaları, Mısır olayı, tek taraflı iktisadi zafiyetler, Osmanlı’nın tebaasında gelişen ve desteklenen diğer ayrılıkçı faaliyetler Hatt-ı Hümayunu zorunlu kılmıştır…

Osmanlı’dan kalan mirası Türkiye kullanacaktır. Fermanlarla gelen Batılılaşma kadrolarını genç Türkiye kullanırken, Osmanlı’nın son döneminde yapılan tartışmaları da radikal Cumhuriyet kadroları, siyasal-sosyal kurumlarda oluşan kutuplaşmalarla günümüze kadar taşımışlardır.

***

Yunan ayaklanmasında yeniçerilerin herkesin gözünden düşecek kadar beceriksiz ve dağınık olduğu bir kere daha görüldü. Sf:31

Değişik kaynaklardan aktarılan bilgilere göre özellikle başkentte oluşan havaya göre Yeniçerilerden nefret ediliyordu. Bu da askeri anlamda bir yenilemenin doğal olarak yapıldığını ve geliştiğini göstermektedir. Hiçbir şey ‘hadi yapalım’ diyerek olmamıştır. Osmanlı’da Batılılaşma hamleleri her alanda zamanın koşullarına göre, konuşularak, tartışılarak gerçekleştirilmiştir.

Osmanlı’da reformlar yavaş yavaş yapılırken başta Rumlar olmak üzere, tebaasında bulunan diğer zümreler hak iddialarında bulunarak isyanlar çıkaracaktır. Rum veya Yunan İsyanı Osmanlı’yı parçalanmaya kadar götürecek ilk ayaklanma olması açısından önemlidir.

Restorasyon Avrupasında Yunan ihtilalini liberal düşünceli, klasik dünyanın hayranı romantik ulusalcılar desteklerken; devlet adamları sadece huzursuz oldular ve bir müddet sonra Yunanlıların sorunu uluslararası bir sorun haline getirildi. Sf:40

Çarın yaveri olan Aleksandr Ypsilantis’in Boğdan’da başlattığı Mart 1821 tarihli ilk ayaklanma girişimi destek bulamayınca başarısız olur. Şubat 1821 tarihinde Mora’da başlayan ayaklanma ise Yunanlılar tarafından gerçekleştirişmiş ve destek almıştır. Uzun süredir Avrupa’nın her yerine giderek gemileriyle ticari faaliyetlerinde bulunan Yunanlıların maddi destekleri bu ayaklanmanın başarılı olmasını sağlamıştır. Ortodoks Kilisesi ise Fransız İhtilalinden esinlenen bu ayaklanmaya önceleri kuşkuyla bakmış ama sonra işin içine aktif olarak katılmıştır. Patrik Gregorios ihtilali aforoz etmişti, ama ihtilalcilerle gizlice haberleştiği ileri sürülerek Patrikhanede idam edildi. Bu olay sonradan Avrupa’nın müdahalesini haklı çıkarmak için kullanılacaktır. Sf:41

Yunan Ayaklanması Osmanlı’ya her alanda modernleşmesinin gerekli olduğunu göstermiştir. Eski düzenin temel kurumları kaldırılmasına rağmen, bölgesel ayaklanmalar dış destekli olduğu için ayaklanmaların çoğu başarıya ulaşmış, bu da Batılaşmanın o kadar da gerekli olmadığı fikrinin yayılmasına sebep olmuştur. Bu fikir başka bir boyutta ülkemizde halen tartışılmaktadır… Yunanlıların, Romenlerin, Bulgarların bağımsızlığı kaçınılmaz tarihi bir sonuçtu. Sf:45

Ben kendi adıma çuvaldızı kendimize batırmamız gerektiğine inanıyorum. Dünya din, eğitim, askeri, teknoloji ve sosyal alanlarda hızla ilerlerken, bilimsel hamleleri hızla yaparken biz bu gelişmeleri 50-100 yıl arası geriden takip ettik. Dünyanın gelmiş olduğu teknolojik gelişimi 2015 senesinde halen kavrayamayarak üreten değil de, sömürülen bir ülke olmaya devam ediyoruz. İşin sırrı burada: Osmanlı’ya imparatorluğu kaybettiren sıkıntıları cumhuriyet döneminde de bir asıra yaklaşmamıza rağmen aşamadığımız inancındayım…

***

Osmanlı modernleşmesini hızlandıran etkenlerin başında ulusalcılık akımları ve hareketleri gelir ki, aynı zamanda imparatorluğun yıkımını da hazırlamışlardır. Ulusalcılık Balkanlarda Osmanlı egemenliğinin başından beri özü varolan ve zamanla gelişip, güçlenen bir olgudur. Sf:47

Osmanlı egemenliği, Yunan eğitiminin ve kültürünün yaşamasında engelleyici bir olay olmadı. Hatta 17. yüzyıldan beri ticaretle zenginleşen Rumlar sadece Mora ve Epir’de değil, Karadeniz kıyılarında, Batı Anadolu’da okullar açtılar.

Yunan aydınlanmasında Avrupa’nın olumlu katkıları sadece bu okullarla değil, erkenden Avrupa’da eğitim gören ticaret burjuvazisinin çocukları sayesinde de oldu. Ayrıca İonya adalarında Türk egemenliği olmadığından İtalya ve Fransa’nın kültürel etkisindeki bu yerlerde, klasik Yunan kültürü ve Yeniçağ hümanizmi yerli Rumlar tarafından daha kolay öğrenildi ve bu adalar bütün Osmanlı Rumları üzerinde kültürel etkide bulundular. Sf:51

Ayvalık Akademisi bu anlamda en başta gelen okullardan biridir. Bu okulda Midillili Benjamin ve onun öğrencisi Teofilo Kairis’in önderliğinde sayıları zaman zaman 600’ü bulan öğrenciye çağın en bilimsel dersleri, üniversite seviyesinde veriliyordu. Yunanistan’ın bağımsızlığı için çalışan ve ilk kurucu meclislerde aktif görevler alan bu hocalar, onların halkı için kahraman, bizim için ise koynumuzda beslediğimiz yılanlardır…

Rum tüccarların beslediği ayaklanmanın fikir hocaları, çalışmalarıyla, diğer Balkan uluslarını da harekete geçirecektir. Ortodoks unsurlar ayaklanmanın her safhasında, birliği sağlamaya çalışan merkez olmaya çalışacaktır. Bu misyonu sahiplenen ve tüm Ortodoksların manevi lideri olduğunu iddia eden kiliseyse Fener Rum Patrikhane’sidir.

Bulgar rahiplerinin Aynaroz’daki (Hagion Oros) Bulgar manastırlarında Yunan aydınlanma kültürüyle temasa geçtikleri açıktır. Balkanlarda yeni bir Helenizm kurumsallaşıyordu. Sf:52

Her toplum o karışık asırda, kendi inancını, kendi bağlı olduğu kiliseyi, kendi dilini ve kültürünü korumak istiyordu… Balkan toplumları hem Osmanlıyla bağımsızlıkları için savaşırken hem de kendi aralarında toprak ve egemenlik kavgası veriyordu.

Osmanlı egemenliğiyle Fener Rum Patrikhanesine verilen Ortodoks liderliği özellikle Slavları rahatsız etmiş ve onların Rusya’ya yanaşmasına sebep olmuştur. İlber Hoca tarih yazıcılarının bu yakınlaşmayı çok abarttığını belirtmektedir. 1774 Küçük Kaynarca anlaşmasıyla Rusya’nın Ortodoks Cemaatler üzerinde bir otorite kurduğu bir gerçektir. Rusya’nın tüm baskılarına rağmen Rum Ortodokslar kendi kaderlerini çizerken dönem dönem Rusya’dan yararlanmış, bazen de kendi bildiğini yapmıştır.

Slavların toprakları deniz kenarında olmadığından: Rusya’nın Balkan Slavları ile ilişkileri batı Avrupa’nın tersine ticaretle değil, kilise aracılığıyla olmuştur. Sf:54

Rusya’nın da etkisiyle Sırplar, Bulgarlar ve Romenler kendi kiliselerini özerkleştirecektir. Osmanlı bu bağlamda Rum Patrikliğini destekleyecek ve bu yıllar süren bir satranç oyununa dönecektir.

Dinsel ve ulusal anlamda gelişen bu hareketlerden Osmanlı’nın etkilenmemesi imkânsızdır. Osmanlı köklerini hatırlayacak ve ‘kaba’ ve ‘kıt’ olarak tanımladıkları Türkler Anadolu’da ve Bâb-ı Ali’de yavaş yavaş devlet yönetimini ele geçirecektir.

18. yüzyılın ünlü sadrazamları, vezirleri, komutanları daha çok Türk kökenlidir. Sf:57

Bu değişim, yönetim ve kültür hayatında hemen olmasa da zaman içinde Türk ulusçuluğunun temellerini atacaktır…

Osmanlı İmparatorluğunda ulusçu düşünceyle en geç tanışan unsurlardan birinin Türkler olduğu çok tekrarlanır ve bilinen gerçektir. Bugün Osmanlı İmparatorluğunun son birbuçuk yüzyılını kapsayan ulusalcı hareketi incelemek için ön planda Balkan dillerindeki yayınları, orijinal belgeleri ve Fener Patrikhanesindeki arşivi taramak gerekir. Osmanlı arşivlerindeki resmi Türkçe belgeler ve 19. yüzyıl sonuna kadarki Türkçe basılı malzeme tarihçi açısından ulusalcı hareketleri sadece betimleyen ve dar biçimde yorumlayan kaynaklardır. Sf:69

***

Tanzimat döneminin devlet adamları otoriter bir yönetimin temsilcileridir. Bu otoriter yöneticilerin demokrasi gibi bir ideale ve demokratik yönetime uzak davranışları oldukları açıktır. Ancak onların başlattıkları ve kısmen başardıkları reformlar, Osmanlı toplumunda siyasal modernleşmeyi de hazırladı. Sf:73

Türk toplumunda her zaman bir lider bulma, onun arkasından gitme eğilimi vardır. Tüm hareketlerde(!) liderin yaptıkları tartışılmaz, Türk siyasetinde çokça gördüğümüz gibi, yanlış yapan lider sıkışınca, “yaptıysam, ben yaptım” der ve tüm eleştiriler kesilir.

Tanzimat dönemi tek elden yönetilen imparatorluğun yeni açılımlar getirmesinin bir zorunluluk haline gelmesi üzerine doğmuştur. Daha önce başlayan hamlelerin bir şekilde yazılı hale getirilmiş şeklidir.

Başını alıp giden Batı, Osmanlı’ya gözünü dikmişti. Osmanlı içinde yaşayan gruplara yönelik birçok müdahale bulunmaktaydı. Aslında bu faaliyetler dışarıdan zorla dayatılan çalışmalar değildi. Aydınlanma dönemini okullarında öğrenen cemaatler, daha iyi eğitimler için batıya gittikçe oradaki ilerlemeyi gördüler, bu duruma ayak uydurmak için yeni yöntemleri, bilimsel gelişmeleri takip ettiler ve kısa zamanda adapte oldular. Bu gelişmeleri Osmanlı içine getirdiklerinde devlet kontrolünden uzak olan okullarda ders olarak okuttular. Bir devlet olarak Osmanlı bu gelişmeleri uzaktan izledi, karışamadı. Böylece Osmanlıyla cemaatleri arasında kopukluk başladı. Bilim o yıllarda İtalya ve Fransa’dan geliyordu. Fransız devrimi bu kopuşu hızlandıran, özellikle parası olan burjuva sınıfı üzerinde çok büyük etkisi olan bir hareketti… Çağa ayak uyduramayan Osmanlı kadroları durumu analiz ediyor, ufak tefek girişimleri yapıyor, fakat tüm bu çalışmalar düşük seviyede kalıyordu.

İşte tüm gelişmeler Hatt-ı Hümayun’un ilanını sağladı. Dar-ül İslam topraklarında artık tüm cemaatler söz hakkına sahiptir. Uzun yıllardır yaşayan gelenekler bir bir yıkılmaya başlamıştır.

1830’da Hıristiyan kölelerin özgürlüğünü veren bir ferman çıkarılmıştır. Bunun, daha çok savaş esirleri veya korsanlık faaliyeti sonucu özgürlüğünü kaybedenleri kapsadığı açıktır. Fakat Tanzimat döneminin asıl önemli hukuk belgesi, Şubat 1857’de Sultan Abdülmecid’in çıkardığı ve zenci köle ticaretini yasaklayan ünlü fermanıdır. Sf:74

Ferman Hicaz bölgesini bu hükmün dışında bırakmasına rağmen, Mekke şerifi ve Hicaz uleması bu fermana şiddetle karşı çıktı. Osmanlı’nın yeni düzenine din elden gidiyor yaklaşımları tesir etmeye başladı. Karma hükümete giren Hıristiyan cemaatler toplantılarda ağır hakaretlere uğradılar.

Her dinden tebaanın eşitliği ilkesi, mutaassıp Müslümanlar tepki göstermekte gecikmediler, hatta Mekke şerifi ve etrafındaki ulema Tanzimat bürokrasisini küfürle suçlayan fetva da çıkardılar. Sf:75

Laik yaklaşım yalnız Müslümanların tepkisini çekmiyordu. Ortodoks kiliseler de din elden gidiyor diyordu! Aslında yüzyıllarca kendi halinde yaşayan bu topluluklar, kilise tarafından örgütleniyor, yönetiliyordu. Güç kilisenin elindeydi. Ticaretle gelişen burjuvazi laik okullar açınca kilise de problemler çıkmaya başladı. Bir de üzerine Tanzimat karma meclislerine burjuvalar girince Kiliseler güç kaybettiklerini anlamaya ve buna itiraz etmeye başladı.

Tanzimat Fermanı okunduktan sonra torbasına konduğunda Rum patriğin <İnşallah bir daha o torbadan çıkmaz> dediği söylenir. Sf:93

Tanzimat döneminin getirmiş olduğu önemli bir değişim de iktisadı alanda meydana gelen gelişimlerdir. Osmanlı ve Tanzimat bürokrasisi yabancılara ticaretle ilgili vermiş olduğu imtiyazlarla ağır bir şekilde eleştirilmiştir.

İlber Hoca bu imtiyazların Kanuni döneminde değil, Yavuz Sultan Selim döneminde dahi verildiğini söylemektedir. Osmanlı için imtiyazlar ticareti teşvik edici bir seçenek olarak görülüyordu. Bir gerçek var ki; bir tarım ülkesi olan Osmanlı, tarım konusunda dahi Batıya ayak uyduramamıştır. Gelişen teknolojinin gerisinde kalmıştır. Osmanlı için ticaret, içinden vergisi alındığı sürece serbest bırakılan bir alandır!

***

Tanzimat dönemi asker ve sivil bürokrasiyi birbirinden ayırmıştır. Klasik dönemde yöneticilerin askeri ve mülki gücü bir elde tuttuğunu, daha doğrusu ilmiyenin ve destek grup olan kalemiyenin dışında sorumlu yöneticilerin askerlerden olduğunu biliyoruz. Sf:106 Yeni düzenlemelerle mülkiye sınıfı askerlerle aynı ölçüde rütbelere getirilmiş ve söz sahibi olmuşlardır.

Her alanda eğitim veren Batı benzeri laik eğitime yakın okullar açılmaya başladı. Bu okullar için dışarıdan hocalar getirildi. Bu düzenlemelerin en önemli hamlelerinden biri ilmiyye sınıfında yapılmıştır. Laik bir düzen, laik bir eğitim ilmiyye sınıfında yeni okulların açılmasına, yeni hukukçuların çıkmasını sağlayacaktır.

Tanzimat yönetimi ülkesinde dinsel reformlar yapmak istiyor, tekke ve medreseyi barıştırarak bir araya getirmek istiyordu. II. Mahmud, kanlı Bektaşi takibinden sonra İstanbul’da üçü dışında bütün Bektaşi tekkelerini kapattı. Rumeli ve Girit’teki bazıları dışında taşrada aynı işlem tekrarlandı ve tarikatler üzerindeki kontrol görevi için Nakşibendiler ve Mevleviler tercih edildi. Sf:109 İnsan sormadan edemiyor, ya tersi yapılsaydı, yani Nakşibendi ve Mevlevi tekkeleri kapatılıp, başına Bektaşiler getirilseydi ne olurdu?

Yine Tanzimat’ın getirdiği önemli bir yenilik, Merkeziyetçi bürokrasiye geçiştir. Her şeyin tek merkezden kontrol edildiği ve yönetildiği bir düzen… Meclis tek karar organıdır. Padişahın yetkileri sınırlıdır. Her kurum her sorumlu yönetici kanunlar içinde hareket etmek zorundaydı.

Tanzimat bürokrasisi terfi ve rütbelere standart bir kural ve sınıflama getirdi. Sf:113 Osmanlı’nın başlangıcında rütbe kapıkulu askeri için konuldu. Sonra mülkiye sınıfını, Kanuni devrinde ise ilmiyye sınıfını kapsamıştır. II. Mahmud devrinde Avrupa’da olan benzerleri gibi bir düzenleme getirilmiştir. Artık Osmanlı kurumlarında terfi için, liyakat ve çalışkanlık öne çıkıyordu.

Osmanlı kayıtları yenilenmiş, kayıt sisteminde memur alımlarında yetenekliler seçilmiştir. Gazete ve kitapların hayata girmesiyle Türkçe yazı ön plana çıkmış, yazışmaların daha sade ve anlaşılır olması sağlanmış ve Azeri dramaturg Mirza Fethali Ahundov Encümeni-i Danişe, Latin harflerinin kabulünü bile önermişti. Sf:114

Tanzimat’la birlikte devlet işleri 19. yüzyılda mekteb, hükümet ve mahkeme konağı, karakol gibi yapılarda görülmeye başlandı. Devlet teşkilatının kilit binalarının hepsi bu dönemde yapılmıştır ve günümüze kadar devam etmiştir. Binalarla birlikte düzenli arşiv oluşmaya ve her şey kayıt altına alınmaya başlamıştır. Merkezin ofisleri olarak düşünebileceğimiz bu yapılarda çalışanlar, yeni bürokrasi sınıfını da meydana çıkarmıştır.

Haberleşme için telgraf, kara yolları, deniz yolları, demir yolları hep Tanzimat döneminde ele alınmış, ciddi hamleler ilk bu dönemde gerçekleştirilmiştir.

Yenilenen eyalet sistemiyle birlikte ticaretle zenginleşen Balkanlarda, Mora ve Kıbrıs’da bazı şehirlere yarı özerklik niteliği sağlayan meclisler kurulmasına izin verilmiştir. Bu meclisler birer Belediye kuruluşu gibi çalışarak, halkına ve bölgesine hizmetler veriyordu.

***

Osmanlı devletinin toplumsal, idari ve siyasi düzeninin laik olup olmadığı çokça tartışılan bir konudur. Bu tartışmada gözden kaçırılan önemli bir nokta, 18-19. yüzyılları boyu imparatorluğun hukuk, yönetim ve toplum düzenindeki değişimlerin yarattığı düalist (ikili) yapıdır. Sf:133

Osmanlı devletinde ne Türkler ne de diğer cemaatler laik düzenle yönetilmemişlerdir. Dinler her kurumu düzenlemiş veya düzenlemeye çalışmış, hegemonyasının devamı için her yola başvurmuşlardır.

Tanzimat’ın çıkış sebebi, Avrupa’daki aydınlanma hareketleridir. Hukuk düzenlemeleriyle birlikte toplum düzeni ve laik düşünce oturmuş, her alanda dinin etkisinden kurtulan kurumlar hızlı adımlarla ilerlemeyi sağlamıştır. Bu düzeni sağlaması gereken kurum ise kuşkusuz devletin ta kendisidir…

Tüm toplumsal sınıflar için aynı hukuki mevzuatın uygulanması, hiç kimseye dinsel ayrıcalık ve üstünlük tanımayan bir toplum düzeni diye tanımlanan laikliğin, merkeziyetçi modern toplum yapısıyla özdeş olduğu, ancak o sayede gerçekleşebileceği açıktır. Laiklik, bir yerde modern bir toplumun ön koşullarının gerçekleşmesine bağlıdır. Sf:136

Günümüzde dahi bu modernizme geçemeyen –geçmek istemeyen- Türkiye halkının büyük bir kesimi, neredeyse Tanzimat’tan beri aynı çıkmazları ve aynı tartışmaları yaşamaktadır.

Osmanlı devleti bir şeriat devleti miydi? Sorusuna İlber Hoca örnekler vererek olmadığını söylemektedir. Müslümanlara şerri hukuk uygulanırken, gayrimüslimlerin bundan ayrı tutulmasının Osmanlı’nın bir şeriat ülkesi olmadığının kanıtı olarak ortaya koymaktadır. Ayrıca hukuku işleten kadıların çoğu kez, şerri değil, geçmişten gelen örf ve adetlere göre hüküm verdiklerini de belirtmektedir…

Diğer önemli bir sorun eğitim meselesiydi: Tanzimat’tan önce eğitim düzeninde bir ikileşme başlamıştı. Merkeziyetçi modern bir devlet kendi ideolojisini aşılamak ve ihtiyacı olan bürokrat kadroları yetiştirmek için, en azından yurttaşların din ve inanç farkını pek dikkate almayan tarafsız eğitim veren bir sistem kurmak zorundadır. Sf:144

Diğer taraftaysa gelenekten gelen, artık çağ dışı kalmış eğitim sisteminin mevcudiyeti ve direnişi vardır. Gayrimüslimler de laik eğitime geçme ihtiyacını duydular ve bunu kilisenin denetim ve protestosuna rağmen yaptılar. Sf:145 Bunu başaran cemaatler artık Batıyla bütünleşmiş –düşünsel ve bilimsel anlamdaki- ticaret zenginleriydi. Burjuvanın desteklediği toplum çağın gerisinde kalmak istemiyordu. Fakat Ortodoks Kiliseleri gücü ve eğitimi elde tutmak istiyorlardı.

Osmanlı’da laik eğitim veren eğitim kurumları Tanzimat’la birlikte açılmaya başlamıştır. Türkler çoğu kez yeterli temel eğitimi veremeyen ilk öğretimden sonra yüksek eğitim düzeyinde programlanmış askeri ve teknik okullara geçiyorlardı. Bu konuda yapılan hamlelerin geniş bir özeti İlber Hoca’nın kitabında bulabilirsiniz…

***

Tanzimat reformların yetersiz kalmasının en önemli sebebi, bu değişimi sağlayacak iktisadi yapının düzgün olmamasıdır. Yeni binalar, yeni yatırımlar, yeni memurlar, yeni eğitim, yeni araç gereç, hep gelip para meselesine takılıyordu. Sürekli harp halinde olan Osmanlı zaten Batı için artık “Hasta bir adamdı”. Ekonomik olarak dışa bağımlı hale gelmişti. Elinde tutması gereken ticareti de özel nizamnameler ve fermanlarla Gayrimüslim cemaatlere ve dış ülkelere kaptırınca –veya kendi isteğiyle verince- bu iktisadi çöküş kaçınılmaz olmuştur.

Osmanlı’nın yapması gereken hamleler çok geriden geliyordu. Bu hamleleri topraklarımızda yaşayan Gayrimüslim cemaatler gerçekleştirdi ve onlar hızla varsıllaşırken, özellikle Anadolu halkı büyük sıkıntılar çekmiştir. Malların ülkemizde ne kadar ucuza alınıp ne kadar pahalıya satıldığını gösteren bir listedir.  

Ticaretle uğraşan Gayrimüslimlerin kazançlarını aşağıda listeden görebiliriz:

Pamuk(kg) Türkiye:0,33 İngiltere:19,00 Almanya:7,30 Fransa:7,00 İtalya:5,50

Şeker(kg) Türkiye:6,80 İngiltere:37,70 Almanya:19,10 Fransa:18,00 İtalya:4,90         

Pik Demir(kg) Türkiye:5,20 İngiltere:445,00 Almanya:539,00 Fransa:298,00 İtalya:58,00

***

Tanzimat yetkilisi hem içeriyle hem de dışarıyla uğraşmak zorunda kalmıştır: Keçecizare Fuat Paşa’ya Bâb-ı Ali’ye parke döşenerek yapılan yol için bir muhalif genişleyen caddeyi över ve pek münasip bir iş yapıldığını söyler. Paşa da <<bize atılan taşlarla döşettik>> cevabını verir. Gerçekten de Tanzimat yöneticisine çok taşlar atılmış onlar da bu taşları bir devri inşa etmek için kullanmışlardır. Sf:179

Tanzimat döneminin dört paşası dönüşümü sağlamıştır. Mustafa Reşit Paşa, A. Cevdet Paşa, Ali ve Fuat Paşalar kendilerine göre daha tutucu ve görünüşte reformcu bir kadroyu tasfiye ederek dönüşümü sağlamışlardır. Bu dönüşüm kolay olmamıştır. İlber Hoca kitabının bu bölümünde meydana gelen gelişmeleri –çekişmeleri- ayrıntılarıyla aktarmaktadır.

Ayrıca kitabın bu bölümünde sözlü kültür, sosyal hayattaki değişimler, Batılaşmaya ayak uydurmaya çalışan taşra hayatının yaşamış olduğu zorluklar da ele alınır. Kadının toplum içindeki değişimine de uzunca değinilmiştir.

Geleneksel Osmanlı şehrindeki mahalle, henüz sınıf ve statü farkına göre biçimlenmiş bir mekân değildi. Sf:198 Sosyal statülere uygun mahalleler ve evler inşa edilmeye başlanmıştır. Bu yeni yapılar ve semtlerle birlikte özellikle başkent hızlı bir gelişime ve değişime uğramıştır. Yeni semtlerle birlikte, yeni modalar, yeni yaşam biçimleri doğacaktır. İlk romanlarını veren edebiyatımız hep bu değişimi anlatmaktadır…

Kültürel değişim her alanda olacaktır. Tüm sanat dallarında yeni gelişimler olacaktır. Tanzimat her alanda olduğu gibi kültürel bir değişimin de ilk adımlarını atmıştır…

Batı tarzı değişim ona adapte olabilen toplumlar için ilerlemeyi, adapte olamayanlar içinse geri gitmeyi veya yerinde saymayı sağlamıştır. Doğu toplumları derken, Rusya dahil bir çok Asya ve Arabistan ülkesi Batılaşma konusunda sıkıntı yaşayacak, sentezi sağlayamayacaktır.   

Tanzimatçı devlet adamlarının ilk kuşağının pragmatik reformculuğu, bir kuşak sonra siyasal ideolojiye, grup ve kişi çekişmesi programlı bir siyasal muhalefete dönüştü. Sf:205

Çağdaşlaşmanın getirdiği bunalım Rusya’daki kadar şiddetli olmasa da, Osmanlı toplumunda da tepki yarattı. İlk anda yöneticiler de muhalefetin rengini ve niteliğini anlayamadılar. Çünkü Osmanlı toplumundaki her olay ve kurum gibi, siyasal düşünce ve siyasal muhalefet de değişmişti. Sf:205

***

Türkiye’de Batı karşıtı muhalefet uzun yıllardır iktidardadır. İçeride Batı karşıtı, bilimsellikten uzak, dini duyguları öne çıkaran bir tutumla siyaset yaparak, halkın tercihini etkilemişlerdir. Öte yandan Batıya ve onların kurumlarına karşı gibi görünüp, gerektiğinde tam teslimiyetçi politikalar izlemeleri, yıllarca emperyalizmin yarattığı kısırdöngü problemleri memleket içinde çözememiş olmaları, çözmeye çalışan düşünceleri engellemeleri ve asla tam bağımsız bir ülke için çalışmamaları, aradan neredeyse iki asır geçmesine rağmen yeni bir Tanzimat dönemini zorunlu hale getirmiştir…

İlber Ortaylı hocanın “İmparatorluğun en uzun yüzyılı” kitabını okuduğumda, bazı konularda hala Tanzimat döneminin dahi gerisinde kaldığımızı üzülerek tespit ettim.                    

Taylan Köken